Zemlya (1930): Sessiz Sinemada Politik Şiirselliğin Öncü Filmi

Ukraynalı yönetmen Alexander Dovzhenko’nun başyapıtı olarak gösterilen Sovyet filmi Earth (Zemlya) sinema tarihinde yeterince değeri bilinmemiş saklı başyapıtlardan biri olarak gösterilir. Film Sovyet montaj sinemasının en ünlü yönetmeni Eisenstein’ın başyapıtı Potemkin Zırhlısı’ndan farklı olarak Sovyet devriminin öncesindeki siyasal başkaldırıdan ziyade devrim etkisindeki tarım toplumunu, devrimin Rus köylüsü üzerindeki etkilerini ve tarımdaki modernleşmenin yarattığı sonuçları şiirsel ve pastoral bir dille anlatmaktadır.

Alexander Dovzhenko erken dönem Sovyet sinemasında Eisenstein, Pudovkin, Vertov gibi akla ilk gelen isimlerden olmamıştır çoğu sinemasever için. Dovzhenko (1894-1956) sanat öğrenimi görüp karikatür ve resimle uğraşmıştır. Görsel sanatlardan gelen pek çok yönetmen gibi onun da filmlerinin görsel yönü edebi yönünden üstündür. Onun filmlerinde her zaman sinematografinin son derece eşsiz biçimde kullanıldığı lirik, coşkulu ve şiirsel bir sinema dilini görmek mümkündür.

Neyse ki sinema eleştirmenleri ve tarihçileri filmin hakkını vermiş ve sinema tarihinin saklı başyapıtları arasındaki yerini almıştır. Hatta ünlü yönetmen Tarkovski birçok röportajında bu filmin kendisine ilham kaynağı olduğunu söylemiştir. Dovzhenko ona göre sessiz sinema döneminde mucizeler yaratmıştır. Gerçekten Tarkovski’nin şiirsel sinemasıyla bu film arasında akrabalık bağı olduğunu söylersek yanılmış olmayız. Bu açıdan da filmin klasik Sovyet montaj tekniğiyle çekilen Potemkin Zırhlısı gibi filmlerden ayrı düşünülmesi gerektiğini düşünüyorum. Konu bakımından Sovyet devriminin etkileri anlatsalar da filmin kurgusuna baktığımızda klasik bir anlam yaratma çabasından farklı olarak lirik ve estetik bir duygu yaratma çabası daha ağır basar bu filmde.

Earth filmi Sovyetlerde ayrıcalıklı çiftçileri (kulak), merkezi otoritenin elindeki  köylülerin ortak olarak çalıştıkları tarım işletmelerine gönüllü bir şekilde bağlamaya çalışan kampanyanın bir parçası olarak propaganda filmi olarak çekildi. Ancak film, anlattığı düşünülen çiftçi sorunlarından uzak, entelektüel incelikte bir çalışma olduğu gerekçesiyle eleştiriye uğradı.

Filmin hikâyesi bir gazete haberinden esinlenilerek yaratılmıştır ve film aktivist bir önderin gerici çiftçiler tarafından bıçaklandığı bir Ukrayna köyünde çekilmiştir. Ancak Dovzhenko öbür Sovyet yönetmenleri gibi toplumcu gerçekçi bir şekilde izleyiciyi harekete geçirme güdüsünden ziyade  insanlığın ihtiraslarını ve duygularını rüya mantığı yoluyla aktarmaya çalışıyordu. Olayları ve karakterleri izlenimci bir dilde işledi. İzlenimci sinemayla Sovyet montaj sinemasının bir uzlaşması gibi bir yol izlemiştir. Aşk, aile bağları, doğum, ölüm, yeniden doğuş, ekim ve hasat, emek verilmiş bir üründen duyulan zevk gibi hayatın ve tabiatın sonsuz tecrübelerine odaklandı. Politik şiirsel diyebileceğimiz bir sinema dili oluşturdu. Daha çok politik, didaktik mesajlardan ziyade duygu yoğunluğuna, maneviyata önem vermiştir. Ama tabii bütün bunlara rağmen filmlerinde sosyolojik ve politik bir çerçeve de mutlaka vardır; bu yüzden tamamen apolitik bir yönetmen de denmesi zor gözüküyor.

Filmin başı bir nevi ayçiçekleri, meyveler ve rüzgâr gibi doğanın güzellikleri ile açılmaktadır. Köyün yaşlı dedesi Semyon ölüm döşeğindedir. Ölüm döşeğindeyken öbür taraftan haber bekleyen insanlar vardır karşısında. Bu dünyadan memnun olmayan insanların umutlarıdır öbür dünya. Sembolik olarak eski olan (eski rejim, eski tarım teknikleri) ölmüştür artık. Semyon burada meyvesini yerken emek ile yapılmış doğanın nimetlerinden zevk alır. Huzurlu bir şekilde ölür. Onun ölümüyle kulaklarla halk arasındaki çatışma başlamaktadır. Hayvanları ve tarım aletlerine el koymak isteyen kulaklara karşı halkın çaresizliği biraz da sessiz sinemanın abartılı oyunculuklarıyla gözler önüne serilir. Tek geçim kaynakları ve tek hayatları ellerinden alınan insanların çaresizliği… Buna karşılık baş karakter Vasili traktör alıp kulaklara dur demek istemektedir. Vasili adeta dönemin tarım tekniklerine karşı modernizmi ve teknolojiyi savunan, kulaklara  başkaldıran ve yeni olanın, yeni rejimin sembolü olabilecek bir gençtir. Traktör gelince Rus köylüsünün neşesi görülmeye değerdir. Uzun planlarla duygusal yoğunluk baskın hale gelmiş, donuk kareler kullanılmış bunun yanı sıra hızlı kesmeler de mevcuttur. Traktörün gelmesiyle yenilik ve teknoloji kulakların tekerine çomak sokmaktadır. Vasili devrin değişmesi  gerektiğini ortaya koymuştur. Vasili’nin traktörü sürmesiyle halkın refah ve mutluluğu artmış ve köylülere dinamizm katmıştır. Toprak sahibi Thomas, yeni gelen traktörü ve teknolojinin gücünü hazmedemeyip Vasili’yi yani sembolik olarak yeni ve ilerici olanı öldürür. Düzenin devam etmesini istemektedir. Ayrıca filmdeki ruhani ögeleri de görmek mümkündür. Vasili’nin babası filmde papaz ile karşılaşır ve Tanrı yoktur der üstüne papazı da yok sayar. Tanrıyla ve sembolik olarak eskiyle bağını koparır. Vasili’nin babası Opanas yeni bir hayat için ölen oğluna kilise ve papazlarına yer olmayan yeni şarkılarla bir cenaze töreni yapar. Vasili adeta yeni yaşam için kendini feda etmiş bir kahraman gibi uğurlanır. Yeni yaşamın, yeni sistemin, yeni rejimin yeniden doğuşudur. Filmin sonlarına doğru cenaze, doğum, yas ve toprak sevici bir burjuvanın itiraflarına paralel kurgu ile şahit oluyoruz. Bunlar biterken doğa sanki Vasili için ağlar. Ve var olan topraklara bereket getiren bir yağmur yağar. Filmin ismi olan “toprak” aynı zamanda hem yaşam hem de ölümün bir sembolüdür.

Dovzhenko, Sovyet yönetmenler arasında az bilinenlerden olmasına karşın birçok önemli yönetmene ilham olmuş ve önemli eleştirmenin de övgüsünü almıştır. Kendine has üslubuyla hem politik hem şiirsel filmler yapmış, hem Sovyet montajına hem de tam zıt gerçekçi sinema dili kurmak isteyenlere ilham kaynağı olmuştur. Yönetmenin bu önemli filmini ve sinema tarihinin saklı başyapıtını sinemaseverler mutlaka izlemeli diye düşünüyorum.